Δύο δεκαετίες έχουν περάσει από τότε που ο Francis Fukuyama δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο «Το τέλος της ιστορίας και ο τελεύταιος άνθρωπος», ανακηρύσσοντας έτσι τον οριστικό θρίαμβο της οικονομίας της αγοράς και της αστικής δημοκρατίας. Η ιδέα αυτή φάνηκε να επιβεβαιώνεται από τα σχεδόν 20 χρόνια καλπάζουσας ανόδου των αγορών, αλλά και την σχεδόν αδιάκοπη οικονομική ανάπτυξη. Οι πολιτικοί, οι κεντρικοί τραπεζίτες και οι μάνατζερς της Wall Street ήταν πεπεισμένοι ότι είχαν εξημέρωσει τελικά τον οικονομικό κύκλο της ανάπτυξης και της υφέσης.
Τώρα, δύο δεκαετίες μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, δεν έχει μείνει ούτε ο θεμέλιος λίθος των αυταπατών που καλλιέργησε όλα αυτά τα χρόνια η αστική τάξη, αφού πλέον ο κόσμος βιώνει τη βαθύτερη κρίση από τη δεκαετία του 1930. Αντιμέτωποι, λοιπόν, με μια καταστροφική κατάσταση σε παγκόσμια κλίμακα, οι αστοί των ΗΠΑ, της Ευρώπης και της Ιαπωνίας βρίσκονται σε κατάσταση πανικού. Αυτό που χαρακτηρίζει πολύ γλαφυρά την παρούσα κατάσταση είναι τα λόγια του Τρότσκι στη δεκαετία του 1930, όταν δήλωσε ότι η αστική τάξη «τρέχει στην καταστροφή με τα μάτια της κλειστά» και μοιάζουν σαν να έχουν γραφτεί χθες.
Για τα τελευταία είκοσι χρόνια οι αστοί οικονομολόγοι καυχιόνταν ότι δεν θα υπήρχε πια ανάπτυξη και ύφεση, ότι ο κύκλος είχε καταργηθεί. Αυτό που είναι πράγματι γεγονός, είναι ότι για δεκαετίες, οι αστοί οικονομολόγοι ποτέ δεν προέβλεψαν μια ανάπτυξη και ποτέ δεν προέβλεψαν μια ύφεση, είχαν απλώς επεξεργαστεί μια «θαυμάσια» νέα θεωρία που ονομάζεται «μοντέλο της αποτελεσματικής αγοράς». Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει τίποτα νέο σε αυτήν, αφού ταυτίζεται με παλαιότερη θεωρία η οποία δήλωνε ότι «από μόνη της η αγορά θα λύσει τα πάντα, θα ισορροπήσει αυτόματα. Όσο η κυβέρνηση δεν παρεμβαίνει, αργά ή γρήγορα όλα θα πάνε καλά». Ο John Maynard Keynes όμως, έδωσε την περίφημη απάντηση για την θεωρία αυτή: « Αργά ή γρήγορα, θα είμαστε όλοι νεκροί ».
Κατά την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, γίνεται ολοένα και πιο σαφές ότι ο καπιταλισμός έχει πλέον εξαντλήσει τις δυνατότητές ανάπτυξης του. Έτσι αντί για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, της επιστήμης και της τεχνολογίας, παρατηρούμε την όλο και μεγαλύτερη υποβάθμιση και την σταθερή υπονόμευση τους. Οι παραγωγικές δυνάμεις είναι στάσιμες, τα εργοστάσια κλείνουν σαν να ήταν σπιρτόκουτα, ενώ εκατομμύρια εργάτες έχουν μείνει χωρίς δουλειά. Όλα αυτά είναι συμπτώματα που δείχνουν ότι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων σε παγκόσμια κλίμακα ασφυκτιά μέσα στα στενά όρια της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους έθνους.
Αυτή είναι και η θεμελιώδης αιτία για την παρούσα κρίση, η οποία έχει αποκαλύψει τη χρεοκοπία του καπιταλισμού με την πιο κυριολεκτική έννοια της λέξης. Τα δεινά της Ιρλανδίας και της Ελλάδας παρέχουν την απτή επιβεβαίωση της νοσηρής κατάστασης του ευρωπαϊκού καπιταλισμού. Αύριο, η κρίση θα εξαπλωθεί σε Πορτογαλία και Ισπανία, αλλά και η Βρετανία και η Ιταλία δεν είναι μακριά . Ενώ η Γαλλία, η Γερμανία και η Αυστρία θα τους ακολουθήσουν αδυσώπητα σε αυτήν την πτωτική πορεία.
Οι αστοί οικονομολόγοι και πολιτικοί και πάνω απ’ ολους οι ρεφορμιστές, αναζητούν απεγνωσμένα κάποια λύση για να βγούμε από αυτή την κρίση. Βλέπουν την ανάκαμψη του οικονομικού κύκλου, ως μόνη σωτηρία. Οι ηγέτες της εργατικής τάξης, οι ηγέτες των συνδικάτων και οι Σοσιαλδημοκράτες ηγέτες πιστεύουν ότι αυτή η κρίση είναι κάτι προσωρινό. Φαντάζονται ότι μπορεί να λυθεί με ορισμένες προσαρμογές στο υπάρχον σύστημα, που το μόνο που χρειάζεται είναι περισσότερος έλεγχος και ρύθμιση, και ότι μπορούμε να επιστρέψουμε στην προηγούμενη κατάσταση. Αλλά αυτή η κρίση δεν είναι μια φυσιολογική κρίση, δεν είναι προσωρινή. Αποτελεί ένα θεμελιώδες σημείο καμπής, το σημείο στο οποίο ο καπιταλισμός έχει φτάσει σε ένα ιστορικό αδιέξοδο. Το καλύτερο που μπορεί να αναμένεται είναι μια ελαφρά ανάκαμψη, η οποία θα συνοδεύεται από υψηλά ποσοστά ανεργίας και από μια μακρά περίοδο λιτότητας, περικοπών και της πτώσης του βιοτικού επιπέδου.
Η κρίση της αστικής ιδεολογίας
Ο Μαρξισμός είναι κατά κύριο λόγο μια φιλοσοφία και μια κοσμοαντίληψη. Στα φιλοσοφικά γραπτά του Μαρξ και του Ένγκελς δεν βρίσκουμε ένα κλειστό φιλοσοφικό σύστημα, αλλά μια σειρά λαμπρών ιδεών και υποδείξεων, οι οποίες, αν αναπτυχθούν, θα παρέχουν μια πολύτιμη προσθήκη στο μεθοδολογικό οπλοστάσιο της επιστήμης.
Πουθενά η κρίση της αστικής ιδεολογίας δεν είναι σαφέστερη από ό, τι στη σφαίρα της φιλοσοφίας. Στα πρώιμα στάδια της, όταν η αστική τάξη ήταν πρόοδευτική, ήταν σε θέση να παράγει μεγάλους διανοητές όπως : ο Χομπς και ο Λοκ, ο Καντ και ο Χέγκελ. Αλλά στην εποχή αυτή της γεροντικής της άνοιας, η αστική τάξη είναι ανίκανη να παράγει μεγάλες ιδέες. Στην πραγματικότητα, δεν είναι σε θέση να παράξει καμμία ιδέα.
Δεδομένου ότι η σύγχρονη αστική τάξη είναι ανίκανη για τολμηρές γενικεύσεις, αρνείται την ίδια την έννοια της ιδεολογίας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι μετάμοντερνιστές συζήτουν για το «τέλος της ιδεολογίας». Αρνούνται την έννοια της προόδου απλώς και μόνο επειδή στον καπιταλισμό περαιτέρω πρόοδος δεν είναι δυνατή. Ο Ένγκελς έγραψε κάποτε: «Η Φιλοσοφία και η μελέτη του πραγματικού κόσμου έχουν την ίδια σχέση η μία με την άλλη, όπως ο αυνανισμός με τη σεξουαλική επαφή». Η σύγχρονη αστική φιλοσοφία προτιμά την πρώτη απο τη δεύτερη. Στην εμμονή της για την καταπολέμηση του Μαρξισμού, έχει σύρει τη φιλοσοφία πίσω στην χειρότερη περίοδο του παλαιού, τετριμμένου και στείρου παρελθόντος της.
Ο Διαλεκτικός υλισμός, από την άλλη είναι μια δυναμική άποψη της κατανόησης της λειτουργίας της φύσης, της κοινωνίας και της σκέψης. Αν και διατυπώθηκε και αναπτύχθηκε κυρίως τον 19ου αιώνα, είναι μια θαυμάσια σύγχρονη θεώρηση της φύσης και της κοινωνίας. Η Διαλεκτική καταργεί το σταθερό, άκαμπτο, άψυχο τρόπο θεώρησης των πραγμάτων που ήταν χαρακτηριστικό της παλιάς μηχανικής σχολής της κλασικής φυσικής και αποδεικνύει ότι υπό ορισμένες συνθήκες τα πράγματα μπορούν να μετατραπούν στο αντίθετο τους.
Επιπλέον, η διαλεκτική αντίληψη ότι η σταδιακή συσσώρευση μικρών αλλαγών μπορούν σε ένα κρίσιμο σημείο να μετατραπούν σε ένα γιγάντιο άλμα έχει λάβει μια εντυπωσιακή επιβεβαίωση στη σύγχρονη θεωρία του Χάους και των παραγώγων της. Η θεωρία του Χάους έθεσε τέρμα στο είδος του στενού, μηχανιστικού αναγωγικού ντετερμινισμού που κυριάρχησε στην επιστήμη για περισσότερα από εκατό χρόνια. Η Μαρξιστική διαλεκτική ήταν μια έκφραση στον 19ου αιώνα αυτών που η θεωρία του Χάους εκφράζει με τα μαθηματικά σήμερα: της συγγένεια μεταξύ των πραγμάτων, της οργανικής φύσης των σχέσεων μεταξύ των οντοτήτων.
Η μελέτη των μεταβάσεων από την μια φάση στην άλλη αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές έρευνες της σύγχρονης φυσικής. Υπάρχει ένας άπειρος αριθμός παραδειγμάτων του ίδιου φαινομένου. Η μετατροπή της ποσότητας σε ποιότητα είναι ένας παγκόσμιος κανόνας που το επιβεβαιώνει. Στο βιβλίο του «Ubiquity», ο Mark Buchanan το δείχνει σε φαινόμενα τόσο διαφορετικά όπως οι καρδιακές προσβολές, οι χιονοστιβάδες, οι δασικές πυρκαγιές, η άνοδος και η πτώση των ζωικών πληθυσμών, οι κρίσεις στο χρηματιστήριο, οι πόλεμοι, ακόμη και οι αλλαγές στη μόδα και στις σχολές της τέχνης. Ακόμη πιο εκπληκτικά, αυτά τα γεγονότα μπορεί να εκφραστούν με μια μαθηματική φόρμουλα γνωστή ως νόμος δύναμης.
Αυτά τα αξιόλογα ευρήματα είχαν διατυπωθεί πολύ καιρό πριν, από τον Μαρξ και τον Ένγκελς, οι οποίοι έθεσαν τελικά τη διαλεκτική φιλοσοφία του Χέγκελ σε μια ορθολογική (δηλαδή, υλιστική) βάση. Στη «Λογική» του (1813) ο Χέγκελ έγραφε: «Έχει γίνει μια κοινή διαπίστωση στην ιστορία οτι μεγαλύτερα αποτελέσματα προκύπτουν από τις μικρές αιτίες». Αυτό διατυπώθηκε πολύ πριν από το «φαινόμενο της πεταλούδας» ακουστεί ποτέ, φαινόμενα όπως εκρήξεις ηφαιστείων, σεισμοί, και επαναστάσεις είναι το αποτέλεσμα μιας αργής συσσώρευσης των αντιθέσεων για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η διαδικασία καταλήγει τελικά σε ένα κρίσιμο σημείο κατά το οποίο συμβαίνει ένα ξαφνικό άλμα.